News
Spontane ekspresije, ili jedna sasvim spekulativna interpretacija performativnosti u fotografskim radovima Wiener Art kolekcije
10.07.2023
Tekst: Vladimir Bjeličić |
Obeležavajući mesec Prajda, kustos, teoretičar i performans umetnik Vladimir Bjeličić nudi svoju analizu fotografske zbirke Wiener Art kolekcije, preispitujući perspektivu teorijskog i istorijskog čitanja dela. Analizirajući stereotipne trope rodnih identiteta na primerima istorijskih radova iz Wiener Art kolekcije, Bjeličić otvara važan dijaloški prostor o kolekciji kao a priori heteronormativnom i normalizujućem entitetu koji, ako se ne preispituje, služi stvaranju i jačanju binarnih i heteronormativnih struktura. Queering kolekcije – ne samo akvizicijama i selekcijama srpskih LGBTQ umetničkih dela u domenu javne umetničke kolekcije, već i nuđenjem alternativne interpretacije istorijskih i savremenih dela – je još jedan pionirski korak za Wiener Art kolekciju. Nadamo se da će ovaj korak voditi ka daljem pregledu kvir epistemiologija, praksi vizuelnog otpora i pitanja o kvir, feminističkim i drugim teorijama identiteta, kao i opsežnijem predstavljanju različitosti roda i seksualnosti u srpskim kolekcijama i izložbama.
**
Oku gotovo svakog radoznalog istoričara umetnosti sklonog interpretaciji uvek je primamljiva jedna umetnička kolekcija bila ona državna ili privatna. Magnetizam do kojeg neminovno dolazi usled pomenute interakcije generiše razna opažanja, analize i zaključke. Međutim, ma koliko kolekcija bila zavodljiva uvek se postavlja pitanje konteksta njenog nastanka odnosno agende onoga koji nekakva umetnička dela sakuplja i potencijalno prezentuje u javnom prostoru. Ovde je bitno podsetiti se da su kroz istoriju najveće muzejske i privatne kolekcije istovremeno manifestacija jedinstvene slike sveta i rezultat regulisanih odnosa moći i akumulacije kapitala.
Kolekcija vodeće internacionalne osiguravajuće kompanije Wiener Städtische, formirana 2011. godine, koja baštini čitav spektar umetničkih senzibiliteta i izraza, razotkriva jedinstven pogled na lokalnu umetničku produkciju nastalu u periodu od druge polovine XX veka do sada. Takav zbir ili poetski rečeno višeglasje može izazvati nesklad ili mnoštvo kontradiktornosti, ali i splet koincidencija koje pomenuti radoznali istoričar umetnosti može naći neizmerno uzbudljivim i vrednim pažnje.
Dosadašnje interpretacije reprezentativnih privatnih kolekcija mahom su obeležene manifestovanjem vanrednog poznavanja materije ili teorijskom visprenošću vajnih interpretatorki ili interpretatora. Retki su slučajevi poigravanja sa tekstualnom formom, samom analizom rada ili upotrebom neortodoksnih metoda čitanja slike. Razlozi za takvo ustručavnje mogu se pripisati npr. strahu od nepoznatog ili konzervativnim stanovištima.
Stoga će fokus ovog teksta biti usmeren na one (sticajem okolnosti fotografske) radove u kolekciji koji ne samo vlastitim formalnim, već i konceptualnim rešenjima odudaraju od normi reprezentacije telesnosti emanirajući performativnost, kao što ćemo videti, u raznim oblicima.
Pompezna tvrdnja – mogli bi pomisliti čitaoci ovog teksta. Međutim, odabrana fotografska ostvarenja koja će biti analizirana nastaju najpre kao beleške spontanih i/ili koreografisanih gestova i ekspresija pojedinaca ili kolektiviteta. Korak dalje, te često provokativne i veoma sugestivne slike mogu navesti posmatrača, u ovom slučaju, razuzdanog autora ovog teksta, na razmaštavanje narativa koji tradicionalno izostaju iz kanona lokalne istorije umetnosti. Otud proističe potreba da se ti radovi pokvire odnosno čitaju iz kvir perspektive. [1]
Maskulinost novih umetničkih praksi je iznova i iznova u fokusu interpertacije lokalne istorije umetnosti. Bilo da je npr. Ilija Šoškić predstavljen kao veliki zavodnik koji vozi motor, provodi vreme u radikalnim komunističkim frakcijama i trijufllano ulazi u italijansku žensku kuću, ili Raša Todosijević koji agresivno ispituje ženski subjekat kako bi komentarisao društvenu stvarnost. Takav je i slučaj sa drugim umetnicima čije se heteronormativno ponašanje u službi umetnosti izuzetno retko dovodi u pitanje.
Mimo beleženja akcija ili gestova koje svoje prepoznatljivo mesto imaju u vokabularu novih umetničkih praksi, fotografije Vladana Radovanovića sugerišu i onu drugu mogućnost pogleda. Radovi iz kolekcije kao što su Raport; Akcija na prirodnom taktizonu; Da i Ne; Kiklopi; Lažno penjanje nabijeni su homoerotičnošću. Muškarac koji objektivom beleži druge poluobnažene muškarce neminovno otvara pitanje zabranjenog pogleda iako bi se zbir prikazanih gesti mogao kategorisati kao manifestacija dokolice prijatelja na moru nakon uspešno izvedene radne akcije. Slična je situacija i sa radovima umetničkog dua Dei Leči (Bora Vitorac i Dragoljub Pavlov) kao što su Četkar, Faraon, Posle brijanja, Adamova kruška i Žabac koji kao da dokumentuju realnost ljubavnog para, a ne želje drugara sa studija da se upuste u umetnički eksperiment u okvirima učmale socijalističke stvarnosti.
Izvodeći ikonični foto-performans Aksiomi, Zoran Popović kao da napušta svoje fizičko telo transformišući se u nekakav entitet dok pokretima ruku proizvodi različite oblike. Umetnik je nalik hrišćanskom mučeniku, predvodniku novog kulta ili čudotvorcu, a njegove ekspresije zahvaljujući produženoj ekspoziciji objektiva emaniraju telesnu i mentalnu metamorfozu. Popović transcendira svoju telesnost i postaje ne-ljudski entitet. Situacija Muzika Miroslava Savića jedan je u nizu radova koji su rezultat njegove potrebe da stvara muziku drugim sredstvima. Umetnik fokusirano posmatra klavir kao objekat želje kome se ne može lako prići, već je potrebno sprovesti strategiju kako bi se želje realizovala, bilo da je ona čisto seksualna ili intelektualna, te podrazumeva penetraciju ili simbiozu.
Dragan Petrović je poznat široj javnosti po seriji fotografija nastalih u period između 1991 i 2001. godine na narodnim veseljima i svadbama. Sam naziv serije Ako nisam kumovao onda sam kroz plot gledao podcrtava lascivnost kolektivnog tela do koje dolazi kada se ono nađe u ekstazi. Opšte je poznato da su masovna okupljanja situacije festivnog tipa u kojima inhibicije otupe, te lako dolazi do izliva potisnutih nagona. Kako Miroslav Karić tvdi, Petrović ovim portretimačuva dostojanstvo sopstvenih modela, ali britko konstatuje čitav splet telesnih ekspresija. Jedna od fotografija beleži gotovo linčovsku atmosfera u kojoj dve nasmejane bliznakinje u crvenim lateks haljinama odmaraju na francuskom ležaju; druga predstavlja starijeg čovek u stanju potpune egzaltacije sa pivom u podginutoj ruci kojim čini se kao da će pogoditi posmatrača; dok treća fotografija predstavlja zbunjeno-odsutno-šmekerska lica muškaraca od kojih jedan drugog drži za genitalije. Ovo su samo neki od najreprezentativnijih primera iz pomenute serije koji se mogu protumačiti kao ilustracije društveno neprimerenog ponašanja, te se mogu smatrati kvir gestovima.
U susret fotografijama Dragana Petrovića su one koje je Milica Tomić realizovala 1995. godine. U pitanju je serija Duga devetka II objavljena u časopisu New Moment zajedno sa radovim drugih umetnika baziranih na razmaštavanju imaginarnog igranog filma. Pored renomirane umetnice poznate po svojoj društveno angažovanoj praksi, na jednoj od dve fotografije u Wiener Städtische kolekciji pojavljuje se i Suzana Zlatanović poznatija kao Luna Lu, novinarka, autorka kultne televizijske forme Histerik i sasvim izvesno kvir ikona Beograda 90-tih. [2] Fotografije prikazuje obe žene okružene grupom muškaraca koji pretećih pogleda, sa pištoljima uperenim upućuju nekakav zahtev. Posmatrano iz savremene vizure, ova fotografija nastala u Srbiji mučne decenije obeležene građanskim ratom, inflacijom i opštim raspadom jednog društva zapravo uopšte nije imaginarna već sasvim izvesno veoma realistična – Duga devetka II sažima kako poziciju žene, tako i kvir osobe u ratničkoj kulturi zemlje uronile u fanatični nacionalizam.
Na sličnom tragu kritike patrijarhata, mada u načelno izmenjenim okolnostima tranzicione Srbije, nastaju performansi Ivana Ranisavljević Volim te. Žao mi je. Molim te oprosti mi. Hvala ti. i Am I? oba iz 2015. godine. Očito inspirisana tradicijom ranog body art-a sedme decenije 20. veka, umetnica koristi vlastito telo kao mediji kako bi razmotrila savremeno razumevanje ljubavi, odgovornosti, izmirenja u odnosu na društveno konstruisani nacionalni identitet, ali i pitanje ljudskih prava i migracija. Bilo da telo probada iglom ispisujući tekst ili iglom zašiva usta, Ivana Ranisavljeć reprezentuje ženski politički subjekat koji je u najvećem broju slučajeva ignorisan, podvrgnut podsmehu ili izložen nasilju ukoliko nije u funkciji vladajuće političke nomenklature. Probijanje granice bola u radu ove umetnice igra dominantu ulogu, a upravo njeno izmučeno, obogaljeno, žensko telo [3] je nacionu bespotrebno, kao uostalom i bilo koje drugo nepripadajuće, bolesno ili mrtvo telo koje nije u mogućnosti da učestvuje u procesu biološke, ideološke i ekonomske reprodukcije.
Izneta opažanja odabranih radova su spekulativne prirode. Reč je o interpretacijama bez zaštite temeljenim na ironijskoj distanci od postojećih kanona i učmalih struktura društveno osiromašene i neretko politički kompromitovane struke kao što je historija umetnosti. Da li bi pomenutim umetnicima i umetnicima ovaj izlazak njihovih radova iz ormana 4 bio zanimljiv ili u celosti odbojan, zanetom autoru ovog teksta nije naročito važno. Ono što, pak, jeste bitno je moguća provokacija čitaoca koji zatečen nizovima reči želi da se otrezni od neslućene tekstualne blasfemije jednog sasvim neozbiljnog polu-pismenog hibrida.
Bilo kako bilo, kako i u umetnosti, tako i u tekstu treba naći zadovoljstvo. Spektar emocija ponuđene analize je širok, te može evocirati smeh, nežnost, bes, i spokoj. Takav je i slučaj sa Wiener Städtische kolekcijom, koja posmatraču može pružiti veliko uživanje u pomenutim fotografskim ali i mnogim drugim radovima koji takođe zavređuju drugačiju, nesputanu i razuzdanu interpretaciju.
Fusnote autora:
[1] Bobičić, N. (2014). Kvir i krip tijela. Preuzeto 06. Februara, 2023., sa: https://bookvica.net/kvir-i-krip-tijela/: Kvir teorija začeta je devedesetih godina, na tragu gej i lezbijskih studija, ali sa druge strane, i kao otklon od njihove politike identiteta. Tako kvir kao koncept ne može jednostrano da se odredi, čak su mnoga od najčešćih shvatanja ovog termina i suprotstavljena (Džagouz 2007, 108). S jedne strane, kvir se uzima kao kišobran termin za gej, lezbijske, biseksualne i transrodne identitete, dok se sa druge strane tumači kao ono što odstupa od norme, prije svega, misleći na normu na polju seksualnosti, tj. na monogamnu heteroseksualnost.
[2] pr. autora – iste godine Suzana Zlatanović tumači ulogu komandanta Bebe u legendarnom kvir filmu Dupe od mramoraŽelimira Žilnika
[3] Bobičić, N. (2014). Kvir i krip tijela. Preuzeto 06. Februara, 2023., sa: https://bookvica.net/kvir-i-krip-tijela/:Crip se u Oksfordskom rječniku definiše ne kao pridjev (što je slučaj sa riječju queer), već kao imenica koja u američkom slengu označava „bogalja“, pogrdni naziv za osobe sa hendikepom. Za razliku od gej i lezbijskih studija, koje su na nivou imena izgradile poseban identitet u odnosu na normativnu heteroseksualnost, iako implicitno znamo da je on izgrađen kao opozicija heterosekusalnosti, disability studies već na nivou imena eksplicitno ukazuju na problem nevidljivosti krip tijela, jer čak i studije koje se bave ovim problemom nijesu studije o nečemu, već o nečemu što nije sposobno, moćno, vješto (engl. able). Slično je i sa terminom homoseksualnost, koji je podređen terminu heteroseksualnost.
[4] Izlazak iz ormara, tumačenje.
*
Tekst Vladimira Bjeličića “Spontane ekspresije, ili jedna sasvim spekulativna interpretacija performativnosti u fotografskim radovima Wiener Art kolekcije” objavljujemo u okviru ciklusa eseja istaknutih savremenih kustosa i istoričara umetnosti koji pišu o radovima iz Wiener Art kolekcije.
