Fokus
O remek-delima
Essays
07.07.2021
Saša Janjić
Upotreba sintagme „remek dela“ za umetničke radove jedne kolekcije može se tumačiti sa više aspekata, od kojih prvi budi snažne asocijacije na pojam utvrđene, javnim konsenzusom odobrene umetničke vrednosti nekog dela. Neporecivost koja leži iza takvog poimanja vrednosti svakako je u suprotnosti sa umetničkim praksama koje su predmet pažljivo odabranih dela ove kolekcije, a koje su se, objedinjujući umetnost, politiku i društvo, bazirale upravo na preispitivanju i kritici svih oblika ustanovljenih vrednosti. Kolekcija je pre svega rezultat jasno artikulisanog programskog stava njenog kustosa da su u pitanju neki od najznačajnijih radova iz novije srpske umetnosti, ali sama upotreba termina „remek delo“ ironična je, budući da on radove okupljene u njoj potvrđuje u tom statusu, iako su se našli izvan sakupljačkih politika zvaničnih institucija kulture i posledično, izvan vidokruga šire javnosti. Stoga, pojam „remek dela“ u kontekstu kolekcije Wiener Städtische osiguranja je višestruko kontradiktoran – on krije u sebi konflikte istorije savremene srpske umetnosti i njene recepcije. Kolaps sistema i institucija kojem smo prisustvovali devedesetih, a koji se nažalost nastavio i posle dvehiljaditih, rezultirao je ignorantskim odnosom prema određenim umetnicima, pojavama i radovima koji su veoma značajni za našu istoriju savremene umetnosti. Sunovrat institucija praćen je kulturnom politikom koja je nastavila da propagira umetnost i sistem koji se zasnivaju na tradicijama umerenog (socijalističkog) modernizma ili, u gorem slučaju, regresivne vizuelne poetike koja se oslanjala na fantastiku i novu figuraciju – obe utemeljene u klasičnim medijima, prvenstveno slikarstvu i mitu o autonomiji umetničkog dela. Sve umetničke pojave koje nisu ulazile u reprezentativni korpus, a koje su delovale sa eksperimentalnih pozicija (performansa, videa i konceptualne umetnosti u najširem smislu), ili sa pozicija margina, objedinjene kao kritičke umetničke prakse tzv. druge linije, sistem institucija je kategorično odbacivao.
Remek dela iz kolekcije Wiener Städtische osiguranja su prvenstveno fotografije kao još jedna „problematična forma“, ovog puta u svojstvu artefakta i dokumenata nekih od prvih performansa i značajnih akcija od polovine 50-ih godina XX veka (Vladan Radovanović i Dei Leči), preko beogradske konceptualne scene 70-ih (Zoran Popović, Ekipa A3, Miodrag Šuvaković, Nenad Bračić) pa sve do današnjih dana (Anica Vučetić). U suštini ovaj izuzetno važan materijal za našu istoriju umetnosti može se podeliti u dva segmenta. Prvi čine radovi – dokumenti performansa koje su izvodili umetnici u različitim vremenskim periodima od 50-ih godina prošlog veka pa do sedamdesetih godina. Drugi deo čine fotografije Tomislava Peterneka i Anice Vučetić koja je u ovoj selekciji zastupljena sa kadrovima iz svojih video radova.
Hronološki prve u nizu su fotografije Vladana Radovanovića i predstavljaju možda i najznačajniji segment imajući u vidu celokupno stvaralaštvo i dugo prisustvo ovog umetnika na sceni. Vladan Radovanović je još svojim ranim radovima koji su se bavili znakovnošću umetničkog jezika (semiotikom zvučnih i slikovnih znakova), u vidu „akcija“ i projekata – instalacija, na izvestan način anticipirao konceptualnu umetnost. Nadovezujući se na Dišanove pionirske pomake, Radovanović je izmestio polje svog delovanja u mentalno, u polje koje nije zahtevalo objekte i formu u klasičnom smislu. Vladanovi prvi eksperimenti u ovoj oblasti nastali su u sredinom 50-ih godina kada izvodi prve akcije, performanse verbogestualne radove za fotoaparat (Lažno penjanje, Akcija na prirodnom taktizomu, Rukovanje eksponata). Ideja kao takva je polazište i ishodište rada zabeleženog i dokumentovanog fotoaparatom. Iz ovih eksperimenata i performansa nastaće mentalistički radovi koji predstavljaju najvažniji momenat u njegovom bavljenju umetnošću.
Izvan uskog kruga stručnjaka malo poznata grupa Dei Leči ostvarila je veoma značajne radove / performanse koji su dokumentovani crno-belim fotografijama i kratkim filmskim zapisima. Neke od prvih performansa autora Bore Vitorca i Dragoljuba Pavlova, treba posmatrati u kontekstu razvoja umetničkih ideja šezdesetih i sedamdesetih godina u Novom Sadu i oni predstavljaju prvorazredni događaj za kritičke umetničke prakse srpske umetnosti. Odlazeći korak dalje od Vladana Radovanovića grupa je organizovala niz uličnih akcija, intervencija u centralnim i perifernim prostorima grada, režiranih i nerežiranih događaja kao neku vrstu omaža poznatim umetničkim delima i autorima. U periodu kada je slikarstvo umerene apstrakcije bilo ultimativni izraz vladajućeg socijalističkog modernizma, Dei Leči su delovali kao potpuno anonimni neformalni umetnički kolektiv sa pozicije kako društvene tako i umetničke margine. Oni su se ponašali spontano, nesputano, uz geslo Dei leči! (Ide čile) nakon čega bi sledio performans u formi pantomime, zauzimanje određene poze. Slično dadaističkim akcijama ova praksa imala je za cilj da zapanji običnog čoveka na ulici, da bude provokacija uparloženom (malo) građanskom mentalitetu.
Majstor jugoslovenske i srpske fotografije Tomislav Peternek je jedini umetnik kome je fotografija primarni medij izražavanja. Ono što je Peterneka uvrstilo u ovu selekciju je svakako unapređivanje estetskog ključa maloformatnog i brzog kadra koji je razvijala grupa Magnum, ali još i više izoštrena percepcija i sposobnost ulovljavanja paradoksalnih scena stvarnosti koje su umetnička dela po sebi. Ovaj umetnik se oduvek trudio da sačuva glavne osobine fotografije kao autonomnog medija, balansirajući na tankoj liniji između dokumentarnosti i čiste likovne ekspresije. Svedok brojnih dešavanja i kultnih događaja Peternek je bio u prilici da svoj rad uzdigne izvan dokumentarističke površnosti i faktografije svakodnevnog. Fotografija za Peterneka nije samo dokumentaristička alatka koja beleži realnost, ona je datost po sebi, estetski objekat ispunjen značenjem i smislom.
Radovi Zorana Popovića, Miodraga Šuvakovića, Ekipe A3 i Nenada Bračića spadaju u ono što se u domaćoj istoriografiji zove Nova umetnička praksa ili Druga linija, termini u kojima se u istoriji srpske umetnosti opisuje delovanje mladih konceptualnih umetnika mahom okupljenih oko galerije Studentskog kulturnog centra u Beogradu. Atmosfera nakon pobunjeničke 1968. godine, podstaknuta radikalnim intelektualnim pokretima američke i zapadnoevropske sredine, dobila je u Jugoslaviji i svoj lokalni značaj. Umetnici sedamdesetih pribegavaju radikalno drugačijim umetničkim praksama, kao što su to na primer radovi Miška Šuvakovića ili Nenada Bračića, kritično orijentisanim prema svim tekovinama mainstream umetnosti visokog modernizma, kao i čitavom sistemu umetnosti podržanom radom Akademije likovnih umetnosti i izlagačkih praksi socijalističke Jugoslavije. Otpor prema otupeloj oštrici modernističke umetnosti kasnih šezdesetih, u umetnosti sedamdesetih se manifestovao radikalizacijom umetničkih stavova i dematerijalizacijom umetničkog objekta u rasponu od hepeninga, fluksusa, performansa, akcija, body arta.
Performans „Aksiomi“ Zorana Popovića predstavlja onaj ikonični rad oko koga se gradi mit i istorijski narativ. Uz Was Ist Kunst Raše Todosijevića i Umetnost mora biti lepa… Marine Abramović, ovaj možda najznačajniji rad beogradske konceptualne scene svoje puno značenje i oblik dobija na fotografijama koje su mnogo više od samog dokumenta performansa. Rad Aksiomi Popović je izveo u zamračenom prostoru pomoću malih sijalica montiranih na vrhovima prstiju, odnosno pokretima ruku kojima upaljene sijalice u mraku opisuju konfiguracije osam elementarnih aksiomatskih znakova (krst, kvadrat, krug, dijagonala, tačka…).
Ekipa A3 je grupa koju su činili Mladen Jevđović, Jugoslav Vlahović, Dobrivoje Petrović i Risto Banić, a ovde je predstavljen rad pre njihovog delovanja koje je bilo vezano za Studentski kulturni centar u Beogradu. Slično kao i Dei Leči, performansi i akcije koje su izvodili imale su elemenat neobičnosti; to su bile iznenadne i neočekivane akcije u urbanom jezgru grada u prometnim ulicama koje su imale provokativnu agendu, poput hodanja u autobusu od šper ploče ulicama Beograda, Zagreba, Novog Sada i Skoplja.
Anica Vučetić kao najmlađa umetnica ovog segmenta jedna je odnajrelevantnijih autorki na sceni koja se već dugi niz godina kontinuirano bavi video- artom i ambijentalnim instalacijama. Rad Zalog je kadar/sekvenca iz instalacije Rez za koju je umetnica dobila brojna priznanja između ostalog i Politikinu nagradu. Anica Vučetić se u svojim radovima bavi raznim fenomenima i mogućnostima koje video u kombinaciji sa novim tehnologijama i instalacijama pruža pre svega kao mogućnost za suprotstavljanje realnog i imaginarnog prostora, transfer iz jednog nivoa realnosti u drugi i natrag.
Kolekcija „Remek dela“ je osmišljena kao specifična celina radova povezanih zajedničkom aktivističkom, kritičkom, ponekad i konfliktnom agendom, ona pruža interesantan uvid u neke od najznačajnijih, a do sad malo vidljivih, pojava u srpskoj umetnosti od pedesetih do dvehiljaditih. Okupljeni su umetnici koji su ostvarivali svoje radove sa suprostavljenih pozicija kritike društva, građanskog ukusa i hipokrizije društvenih i političkih vrednosti. Širok spektar polazišta kao i pristupa daje, sveobuhvatnu sliku o nekim od najznačajnijih pojava koje su obeležile umetnost XX veka.
